Αυτό θα πει να ’σαι άνθρωπος, σου λέω: Ελευτερία!

Το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά είναι μια ιστορία για το πνεύμα και τη σάρκα. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1946 και βασίζεται στη ζωή του Γιώργη Ζορμπά, φίλου και επιχειρηματικού συνεργάτη του συγγραφέα.
Στο βιβλίο αυτό μορφοποιείται πεζογραφικά η γεμάτη αντιθέσεις ψυχή του Καζαντζάκη, καθώς αποκαλύπτεται για άλλη μια φορά η στοχαστική του διάθεση. Με μια σημαντική όμως διαφοροποίηση: ο Καζαντζάκης κατορθώνει να δώσει στον στοχασμό του ανάλαφρη διάθεση, να τον μετουσιώσει σε ελεύθερη, απρόσκοπτη αφήγηση.
Πιο συγκεκριμένα, η γεμάτη αντινομίες, όπως ειπώθηκε, ψυχή του, η οποία κατευθύνει την κοσμοθεωρία του, στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη βασική ανησυχία του συγγραφέα: την πάλη ανάμεσα στη θέληση του ανθρώπου για ελευθερία και εντέλει στις αντιξοότητες που αυτός αντιμετωπίζει.
Αυτό το κάλεσμα σε Πράξη ενσαρκώνει ο Ζορμπάς, ο οποίος ως πρότυπο μεταφέρει την Πράξη αυτή στο διηνεκές. Στο τέλος όμως της ημέρας ο συγγραφέας επανέρχεται στην αλήθεια του που συνοψίζεται στη φράση του Ζορμπά: «Μπορούσες και συ, κακομοίρη, μια φορά στη ζωή σου να δεις μιαν όμορφη πράσινη πέτρα και δεν την είδες»